ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH SOCIAL MEDIA IN TUNLAI MIZO LITERATURE A NGHAWNG DAN

ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH SOCIAL MEDIA IN TUNLAI MIZO LITERATURE A NGHAWNG DAN (Influence Of Artificial Intelligence & Social Media In Contemporary Mizo Narrative Literature)

Er. Chhungpuia Renthlei
Senior Technical Officer (IT)
NIELIT Aizawl

Mizo Department, Pachhunga University College  ten  TUNHNAI MIZO LITERATURE DINHMUN: HAWILAM LEH SUKTHLEK tih thupui hmanga National Seminar  inbuatsaih hi a ropui ka ti hle mai. Mithiam leh zahawm tak tak zinga tel ve tura  Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a nghawng dan chung chang sawi tura kei tehlul min sawm ve hi ka lawm hle mai.

KAM KEUNA

A hmasa in Contemporary leh Narative hi han sawi zau lawk teh ang. Contemporary hian Tuna kan tawn mek emaw, Tunlai thil thleng mek sawina a ni a, Thu leh hla (Literature) ah chuan Kum zabi 20 tawp lam leh vawiin thlenga kan society nunphung mila kan thu leh hla ziak leh phuah dan kalphung a huam thei ang.

 

Tin, Narative hian a thlen dan indawt a hmanlai thawnthu, thawnthu phuah, newspaper report, film leh kan inbiakna tawngkam thleng a huam thei bawk awm e.Narative ah hian chihnih a awm thei bawk.Digital/Social Media Narrative :Social Media hmanga chats, posts, emails, or multimedia bakah WhatsApp a kan inbiakna. AI/Hybrid Narrative : AI nena tangkawpa  thuziak leh hlaphuah.  A then kan ziah, a then AI ziah sa  kan chhun fin ang chi zawng zawng.

 

Narative kalphung  than chhoh dan chu hetiang hi a ni:

 Oral tradition → Written (books) → Modern experiments → Digital/AI storytelling.

 

Aw le, Artificial Intelligence leh Social Media in tunlaia kan Mizo thu leh hla ziak dan kalphung ah a tha zawn gleh tholo zawnga  nghawng a neih nasa hle mai. Kan beng tivartu atan  Mizo thu leh hla a tha zawng leh thalo zawnga nasa taka min sawi danglamtu Artificial intelligence (AI) leh Social Media tawite in kan bichiang hmasa anga, tichuan, kan sawi tum ber Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a nghawng dan langsar zual te kan sawi chhunzawm leh ang.

ARTIFICIAL INTELLIGENCE (AI):
Artificial intelligence (AI) hi Data Science peng pakhat, mihring anga ngaihtuahna leh hriatna nei  thei tura, Computer science  technology hrang hrang (machine learning, expert system, robotics, computer vision, natural language processing e.t.c ) hmanga electronics hmanraw fing tak “Mihring fing tak” ang maia hnathawk thei tura an siamchhuah hi a ni. Entirnan -Robot, Apple Siri, Google Assistant, Tesla self-driving car, Amazon Alexa, etc te hi a AI hmanrua an ni.

  “Artificial Intelligence” (AI) tih hming hi Kum 1956 nipui laia Dartmouth College, USA a Dartmouth Conference an neih laia" Father of Artificial Intelligence " ti a an koh American computer scientist  John McCarthy a phuah a ni.

AI thanchhoh zel dan(1956–2025)

1956

Dartmouth Conference John McCarthy “Artificial Intelligence” (AI) tih a phuah

1960s

 ELIZA chatbot, Shakey robot an siamchhuak

1970s

AI Winter I → Pawisa sanction a tlem a, hmasawnna lian tham awm lo

1980s

Sumdawnna leh damdawi ah Expert systems a lar chho

1990s

AI tuai an thar,IBM’s Deep Blue chuan chess champion Garry Kasparov (1997) a hneh.

200s

AI chu search engines, speech recognition, robotics ah an hmang .

2010s

Deep Learning a rawn chhuak

2011

 IBM Watson chu U.S. TV quiz show Jeopardy! champion a ni

2012

 ImageNet (AlexNet) an siamchhuak

2016

Google DeepMind’s (AlphaGo) chu  board games Go champion a ni.

2020s

Generative AI a rawn lar chho hle

2020

GPT-3 chuan advanced text generation a ti thei ta

2022

 ChatGPT a rawn pianga, AI a lar zual zel.

2023

AI hmanna a pung zel. Image processing Generative AI (DALL·E, MidJourney), coding (Copilot), education, health.

2024

AI inkaihhruaina dan buaipui a ni (EU AI Act)

2025

AI chu nitina kan mamawh software tangkai tak tak  (education, health, bank e.t.c) te nen thlunzawm a ni.


SOCIAL MEDIA:

JF Laldailova Dictionary ah Social chu vantlang mipui thil, inkawm khawmna thil, a rual khawsa tih a ni. Media tih chu Inbiakpawhna hmanrua atana kan hman thin thil chi hrang hrangte tiin kan sawi thei bawk ang. Tichuan, tunlai Internet khawvelah ah chuan Social Media chu Vantlang / mipuite a huhova Internet kaltlanga inbiakpawhna leh inkawmhona tiin a fiah ber awm e.

Social Media  thanchhoh zel dan(1997–2025)

1997

Six Degrees: social media site hmasa ber (profiles leh friend lists) chu  Andrew Weinreich (an American entrepreneur) in a siam

2002

 Friendster → Tunhma lama  networking site lar tak thin chu Jonathan Abrams (Canadian computer  programmer and entrepreneur) in a siam.

2003

 MySpace & LinkedIn → MySpace (music & youth culture), LinkedIn (professional networking).

2004

 Facebook →Khawvela Social Network lar ber hi  Harvard University zirlai Mark Zuckerberg leh a classmates Eduardo Saverin, Andrew McCollum, Dustin Moskovitz, leh  Chris Hughes ten an siam.

2005

YouTube → PayPal a hnathawk thin Chad Hurley,Steve Chen leh Jawed ten an siam. 

2006

 Video sharing atan Google in YouTube an lei.

2006

Twitter (now X) →  microblogging (140-character posts.)  podcasting company (Odeo) team Jack Dorsey, Noah Glass (Twitter hming phuahtu), Biz Stone leh Evan Williams ten an siam.

2009

 WhatsApp → Mobile-first messaging app chu former Yahoo! employees:Jan Koum (Ukrainian- American programmer)leh Brian Acton (American computer engineer)  ten an siam. 2014 ah Facebook in  lei.

2010

 Instagram → photo-sharing app with filters ( iOS.) atan Kevin Systrom(American programmer & entrepreneur) leh Mike Kriegeran (Brazilian-American software engineer) ten an siam. Facebook in 2012 ah a lei

2011

Snapchat & WeChat → Stanford University zirlai Evan Spiegel,Bobby Murphy leh Reggie Brown ten an siam.

2016

TikTok (ByteDance) → Zhang Yiming (Chinese entrepreneur); short video format a rawn lar pui hle.

2020

Social Media & COVID-19 → Hemi hunah hian kan hmang nasa hle. Thil sual tih nan pawh an hmang nasa.

2022

 Elon Musk an Twittera lei →  Thu post zalen lutukin buaina a thlen. A hming atan X  vuah  ani

2023–25

Regulation & AI Era → Governments in kaihhruaina dan tha tak siam turin a nawr nasa hle


Kum 2020 chho atang khan Artificial Intellince (AI) lamah khawvel Industry lian te an inel nasa hle a, hmasawnna duhawm tak tak a rawnchhuak a. AI leh Social media platform an  thlunzawm chhoh takah phei chuan Mobile Apps leh Website a rawn chhuak a. Literature kaihnawih atana tangkai tak tak mizo ten kan ban phakah a awm ve ta. Thawnthu phuah, hlaphuah, Music, Drama leh Movie story outline buatsaih nan pawh kan hmang tangkai chho hle.

 

ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH SOCIAL MEDIA IN TUNLAI MIZO LITERATURE A NGHAWNG DAN

Artificial Intelligence leh Social Media in tunlaia kan Mizo thu leh hla ziak dan kalphung ah a tha zawn gleh tholo zawnga  nghawng a neih te awlsam zawka  kan hriat theih nan hlawm thumah kan then anga, heng hun laia Thil thleng(Issues), kan thuziak danglam chhoh zel dan tawi te te in kan tarlang bawk ang.

 

2000s – Internet  kan hmang tan (Early Internet Influence)

Events: Internet & email  Mizoram ah a rawn lar chho tan a, Thuziak mi thalai ten short stories/poems phochhuah nan blogs, online forums pawh kan  uar tanbawk

 

Issues: Tin, Internet a la chak tawk loh vangin mi nawlpui ten kan chhiar thei meuh lo. Blogs, online forums hmnga an phochhuah, a neitu phal nilem lova copy chhawn kan ching nghala, hei hian harsatna neuh neuh a thlen nasa thin hle.

 

Narrative Influence:

Traditional oral storytelling + personal online diaries kan uar a,Non-linear narratives    

(memory, migration, identity) kan uar tan

 

2010–2015 – Facebook & WhatsApp in min chim chho ta

Events: Social media Mizoramah kan hmang lar chho hle

Issues:  Thu ho mai mai kan post nasa,Khawvel zau zawk nen kan inkawm thei a,  kan nihna kan thupa , thing tlang leh khawpui mi pawh hriat hran meuh tawh lo.

 

Narrative Influence:

Thu ziak mi ten  embedding chat-style dialogues (Facebook comments, WhatsApp messages) kan uar chho zel a, tawngkam thar  kan ching nasa hle.

Fragmented story structures ( scrolling through posts) kan uar hle


2016–2019 – Digital Magazines & E-Publications kan uar chho zel

Events:  Smartphone man tlawm chi khawchhak lam atanga rawn chhuak lei tur a pung zel a, Internet connection a chhak chho zel a, awlsam tein kan online thei ta. Online magazines  leh mimal  thuziak (self-published e-books)  leh Website hmuh tur  a tam hle.

Issues:  Mithiam leh hausa, mi naran leh lehkha zir sanglo tak tak te kan online tlang vek a, Social media lamah kan inbe tawn thei a, thuziak leh post ah Quality vs quantity ah inhnialna a tam thin hle. Mizo tawng dik leh diklo kan pawlhsawp nasa hle.

 

Narrative Influence:

Insta-poetry, micro-stories (like Twitter threads).kan uar cho viau. Ziak mi leh chhiartu ten  comments &d shares hmangin kan inralsai nasa chho hle Khawpui lama thalai leh rual u ten thu leh hla kan ngah chho viau tawh.  

 

2020–2022 – COVID-19 & Social Media Dominance

Events: Lockdowns vangin nunphung a khaihlaka Social media lam kan uar hle

Issues: Thu diklo vawrh darh, Tawngkam mawilo leh mzio ze nun mawi Aia up ate zah lohna tawngkam a pung nasa.

 

Narrative Influence:

Khawhar leh pawnchhuah theih loh vangin Social media a thawnthu leh hla kan ngaithla nasa. Online a chhiar leh ngaihthlak tur a pung .Zirna leh hnathawhna atan n Zoom classrooms, WhatsApp groups lamah  short-form video storytelling (YouTube, TikTok narratives) kan post uar hle.


2023–2025 – Thu leh hla atan AI kan hmang tan (AI Integration in Literature )

Events: Mizoramah pawhAI tools (ChatGPT, translation apps, AI-poetry generators) kan ching tan ve ta.Zirna, hnathawhna lamah leh a bik takin Ziak mi leh hlaphuah miten AI an tangkaipui hle. Mizo tawng hmang thiam tura AI training pek lamah hma kan la chho tan

Issues:A neitu nihna (authorship) ah kan buai chho. Mipui hmuh theih a thil post kan duh viau lain khawih danglam kan hlau viau bawk.

 

Narrative Influence:

Hybrid texts –AI nen tangkawpa  poems/stories phuah kan uar chho zel . Mizo tawng pawh AI in a hrethiam tan ve ta bawk a, Khawvel ram zau zawkah mizo tawng pawh kan theh lar ve thei ta. AI hmangin thawnthu phuah leh hlaphuah kan uar zel.

Tunhma lamah khan kan thu leh hla hi chhiartu te tana hriat awlsam takthawnthu/ thuziak tluangtlam (Linear Narative) kan uar hle a.  A bul, a laihawl leh a tawp (Chronological/time order) indawt thlapa rem thin a ni. AI leh Social media kan hman hnuah hian kan kalphung pawh thil thlen dan indawt a dah a nilovin, avaia chhiar/ngaihthlak hnua uluk taka kan ngaihtuah hnua hriatthiam theih  ang chi (Fragmented Narrative:) ah kan thlak nasa hle.Hei hi a chhan ber chu multiple threads, voices leh machine input vang te ani thin.

Mizo society nunphung mila kan thu leh hla ziak leh phuah dan kalphung (Contemporary)a danglamna langsar zual te chu:

ü  Thuziak danah Mizotawng pangngai kan neihsa awlsam zawka tawng danga dah kan uar

ü  Mizo tawng ziak dan dik kan palzam nasa hle.

ü  Tawngkam zahawm kan hmang tlem tial tial.

ü  Tawngkam ngeiawm leh huatthla ang chi kan hmang nasa

Mizo Narrative Literature a danglamna langsar zual te chu:

ü  Social media Srolling vangin Linear tangin Fragmented  ah kan inthlak chho mek.

ü  WhatsApp chats, Facebook comments  kan hmang nasa a digital khawqvelah thu leh hla a pung

ü  AI-powered translation/publication kan uar chho zela kan aw ri pawh a danglam ve zel

ü  Thu leh hla neitu nihna ah zawhna a pung chho nasa hle 

ü  polls, comments, shared narratives, reply kan uar chho zel a, thuziak chhiartu ringawt ni thin te khan kan ngaihdan kan sawi ve thei tawh a. Interactive Storytelling a pung chho hle.

TLANGKAWMNA

Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a tha zawng leh chhe zawngin  a nghawng nasa hle. Tin, Mizo twang ziah theih, Tawng danga ziah talh kan ching te hi kan sim a tha. A tam thei ang ber Mizo twanga kan dah chuan AI pawhin a lo hrethiam mai dawn a ni. Mizo twang dah rem nganglo khawvel puma kan intawm ang chi erawh hi chu mizo twang lehlin tum talh a tul lem lo. Kan twang anga kan ngaih mai hi a tawk viau. Keini Mizo bak hi kan tawng humhim tur an awm chuang lo tih hria a, a theih chen chenah Tawngkam mawi leh zahawm kan hman hram hram a tul hle.

Mizo tawng hi khawvel tawng boral thei tur zingah mithiam ten an dah a, hei hi ngaih thah chi ani lo. Artificial Intelligence leh Social Media hi kan tawng ti thamraltu nilovin, tihmasawntu atan kan hman a pawimawh hle. Internet leh Social media a kan tawngkam hi Artificial Intelligence leh Language translator software ten mizo tawng an lo zir ve na a nih avangin kan fimkhur a tul hle. Internet khawvelah kan hnam zah leh humhalh duhna rilrupu chunga  Mizo tawng ziak dan dik leh  tawngkam mawi kan hman chuan  kan tawng boralna lamtluang zawh mek hi Artificial Intelligence leh Social Media hmang hian kan ko kir thei ani tih hre thar theuh ang u. 

He Seminar hian Mizo Literature humhalhna leh thanchhohna ah  hmasawna thlen mawlh rawh se.

KA LAWM E




Post a Comment

0 Comments