Er. Chhungpuia Renthlei
Senior Technical Officer (IT)
NIELIT Aizawl
Mizo Department, Pachhunga University College ten TUNHNAI MIZO LITERATURE DINHMUN: HAWILAM LEH SUKTHLEK tih thupui hmanga National Seminar inbuatsaih hi a ropui ka ti hle mai. Mithiam leh zahawm tak tak zinga tel ve tura Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a nghawng dan chung chang sawi tura kei tehlul min sawm ve hi ka lawm hle mai.
KAM KEUNA
A hmasa in Contemporary leh Narative hi han
sawi zau lawk teh ang. Contemporary hian Tuna kan tawn mek emaw, Tunlai thil thleng mek sawina a ni a, Thu
leh hla (Literature) ah chuan Kum zabi 20 tawp lam leh vawiin thlenga kan
society nunphung mila kan thu leh hla ziak leh phuah dan kalphung a huam thei
ang.
Tin, Narative hian a thlen dan indawt a hmanlai thawnthu, thawnthu phuah, newspaper
report, film leh kan inbiakna tawngkam thleng a huam thei bawk awm e.Narative
ah hian chihnih a awm thei bawk.Digital/Social Media Narrative :Social Media hmanga
chats, posts, emails, or multimedia bakah WhatsApp a kan inbiakna. AI/Hybrid
Narrative : AI nena tangkawpa thuziak
leh hlaphuah. A then kan ziah, a then AI
ziah sa kan chhun fin ang chi zawng
zawng.
Narative kalphung than chhoh dan chu hetiang hi a ni:
Oral
tradition → Written (books) → Modern experiments → Digital/AI storytelling.
Aw le, Artificial Intelligence leh Social Media in tunlaia kan Mizo thu leh hla ziak dan kalphung ah a tha zawn gleh tholo zawnga nghawng a neih nasa hle mai. Kan beng tivartu atan Mizo thu leh hla a tha zawng leh thalo zawnga nasa taka min sawi danglamtu Artificial intelligence (AI) leh Social Media tawite in kan bichiang hmasa anga, tichuan, kan sawi tum ber Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a nghawng dan langsar zual te kan sawi chhunzawm leh ang.
ARTIFICIAL INTELLIGENCE
(AI):
Artificial intelligence
(AI) hi Data Science peng pakhat, mihring anga ngaihtuahna leh hriatna nei thei tura, Computer science technology hrang hrang (machine
learning, expert system, robotics, computer vision, natural language processing
e.t.c ) hmanga electronics
hmanraw fing tak “Mihring fing tak” ang maia hnathawk thei tura an siamchhuah
hi a ni. Entirnan -Robot, Apple Siri, Google Assistant, Tesla self-driving car,
Amazon Alexa, etc te hi a AI hmanrua an ni.
“Artificial Intelligence” (AI) tih hming hi Kum 1956 nipui laia Dartmouth College, USA a Dartmouth Conference an neih laia" Father of Artificial Intelligence " ti a an koh American computer scientist John McCarthy a phuah a ni.
AI thanchhoh zel dan(1956–2025)
1956 |
Dartmouth
Conference John McCarthy “Artificial Intelligence” (AI) tih a phuah |
1960s |
ELIZA chatbot, Shakey robot an siamchhuak |
1970s |
AI Winter I → Pawisa sanction
a tlem a, hmasawnna lian tham awm lo |
1980s |
Sumdawnna leh damdawi
ah Expert systems a lar chho |
1990s |
AI tuai an thar,IBM’s
Deep Blue chuan chess champion Garry Kasparov (1997) a hneh. |
200s |
AI chu search engines,
speech recognition, robotics ah an hmang . |
2010s |
Deep Learning a rawn
chhuak |
2011 |
IBM Watson chu U.S. TV quiz show Jeopardy! champion a ni |
2012 |
ImageNet (AlexNet) an siamchhuak |
2016 |
Google DeepMind’s
(AlphaGo) chu board games Go champion a ni. |
2020s |
Generative AI a rawn
lar chho hle |
2020 |
GPT-3 chuan advanced
text generation a ti thei ta |
2022 |
ChatGPT a rawn pianga, AI a lar zual zel. |
2023 |
AI hmanna a pung zel.
Image processing Generative AI (DALL·E, MidJourney), coding (Copilot),
education, health. |
2024 |
AI inkaihhruaina dan
buaipui a ni (EU AI Act) |
2025 |
AI chu nitina kan
mamawh software tangkai tak tak
(education, health, bank e.t.c) te nen thlunzawm a ni. |
JF Laldailova Dictionary ah Social chu vantlang mipui thil, inkawm khawmna thil, a rual khawsa tih a ni. Media tih chu Inbiakpawhna hmanrua atana kan hman thin thil chi hrang hrangte tiin kan sawi thei bawk ang. Tichuan, tunlai Internet khawvelah ah chuan Social Media chu Vantlang / mipuite a huhova Internet kaltlanga inbiakpawhna leh inkawmhona tiin a fiah ber awm e.
Social Media thanchhoh zel dan(1997–2025)
1997 |
Six Degrees:
social media site hmasa ber (profiles leh friend lists) chu Andrew Weinreich (an American entrepreneur)
in a siam |
2002 |
Friendster → Tunhma lama networking site lar tak thin chu Jonathan
Abrams (Canadian computer programmer
and entrepreneur) in a siam. |
2003 |
MySpace & LinkedIn → MySpace (music
& youth culture), LinkedIn (professional networking). |
2004 |
Facebook →Khawvela Social Network lar ber
hi Harvard University zirlai Mark
Zuckerberg leh a classmates Eduardo Saverin, Andrew McCollum, Dustin
Moskovitz, leh Chris Hughes ten an
siam. |
2005 |
YouTube →
PayPal a hnathawk thin Chad Hurley,Steve Chen leh Jawed ten an siam. |
2006 |
Video sharing atan Google in YouTube an lei.
|
2006 |
Twitter (now X)
→ microblogging (140-character
posts.) podcasting company (Odeo) team
Jack Dorsey, Noah Glass (Twitter hming phuahtu), Biz Stone leh Evan Williams
ten an siam. |
2009 |
WhatsApp → Mobile-first messaging app chu
former Yahoo! employees:Jan Koum (Ukrainian- American programmer)leh Brian
Acton (American computer engineer) ten
an siam. 2014 ah Facebook in lei. |
2010 |
Instagram → photo-sharing app with filters (
iOS.) atan Kevin Systrom(American programmer & entrepreneur) leh Mike
Kriegeran (Brazilian-American software engineer) ten an siam. Facebook in
2012 ah a lei |
2011 |
Snapchat &
WeChat → Stanford University zirlai Evan Spiegel,Bobby Murphy leh Reggie
Brown ten an siam. |
2016 |
TikTok
(ByteDance) → Zhang Yiming (Chinese entrepreneur); short video format a rawn
lar pui hle. |
2020 |
Social Media
& COVID-19 → Hemi hunah hian kan hmang nasa hle. Thil sual tih nan pawh
an hmang nasa. |
2022 |
Elon Musk an Twittera lei → Thu post zalen lutukin buaina a thlen. A
hming atan X vuah ani |
2023–25 |
Regulation
& AI Era → Governments in kaihhruaina dan tha tak siam turin a nawr nasa
hle |
ARTIFICIAL INTELLIGENCE LEH SOCIAL MEDIA IN TUNLAI MIZO LITERATURE A NGHAWNG DAN
Artificial Intelligence leh Social Media in
tunlaia kan Mizo thu leh hla ziak dan kalphung ah a tha zawn gleh tholo zawnga nghawng a neih te awlsam zawka
kan hriat theih nan hlawm thumah kan
then anga, heng hun laia Thil thleng(Issues), kan thuziak danglam chhoh zel dan
tawi te te in kan tarlang bawk ang.
2000s – Internet kan hmang tan (Early Internet Influence)
Events: Internet & email Mizoram ah a rawn lar chho tan a, Thuziak mi thalai ten short stories/poems phochhuah nan blogs, online forums pawh kan uar tanbawk
Issues:
Tin,
Internet a la chak tawk loh vangin mi nawlpui ten kan chhiar thei meuh lo. Blogs,
online forums hmnga an phochhuah, a neitu phal nilem lova copy chhawn kan ching
nghala, hei hian harsatna neuh neuh a thlen nasa thin hle.
Narrative Influence:
Traditional oral storytelling + personal online diaries kan uar a,Non-linear narratives
(memory, migration, identity) kan uar tan
2010–2015 – Facebook &
WhatsApp in min chim chho ta
Events: Social media Mizoramah kan hmang lar chho hle
Issues: Thu ho mai mai kan post nasa,Khawvel zau zawk nen kan inkawm thei a, kan nihna kan thupa , thing tlang leh khawpui mi pawh hriat hran meuh tawh lo.
Narrative Influence:
Thu ziak mi ten embedding chat-style dialogues (Facebook comments, WhatsApp messages) kan uar chho zel a, tawngkam thar kan ching nasa hle.
Fragmented story structures ( scrolling through posts) kan uar hle
2016–2019 – Digital
Magazines & E-Publications kan uar chho zel
Events: Smartphone man tlawm chi khawchhak lam atanga rawn chhuak lei tur a pung zel a, Internet connection a chhak chho zel a, awlsam tein kan online thei ta. Online magazines leh mimal thuziak (self-published e-books) leh Website hmuh tur a tam hle.
Issues:
Mithiam leh hausa, mi naran leh lehkha
zir sanglo tak tak te kan online tlang vek a, Social media lamah kan inbe tawn
thei a, thuziak leh post ah Quality vs quantity ah inhnialna a
tam thin hle.
Mizo tawng dik leh diklo kan pawlhsawp nasa hle.
Narrative Influence:
Insta-poetry, micro-stories (like Twitter threads).kan uar cho viau. Ziak mi leh chhiartu ten comments &d shares hmangin kan inralsai nasa chho hle Khawpui lama thalai leh rual u ten thu leh hla kan ngah chho viau tawh.
2020–2022 – COVID-19 &
Social Media Dominance
Events: Lockdowns vangin nunphung a khaihlaka Social media lam kan uar hle
Issues: Thu diklo vawrh darh, Tawngkam mawilo leh mzio ze nun mawi Aia up ate zah lohna tawngkam a pung nasa.
Narrative Influence:
Khawhar leh pawnchhuah theih loh vangin Social media a thawnthu leh hla kan ngaithla nasa. Online a chhiar leh ngaihthlak tur a pung .Zirna leh hnathawhna atan n Zoom classrooms, WhatsApp groups lamah short-form video storytelling (YouTube, TikTok narratives) kan post uar hle.
2023–2025 – Thu leh hla atan
AI kan hmang tan (AI Integration in Literature )
Events: Mizoramah pawhAI tools (ChatGPT, translation apps, AI-poetry generators) kan ching tan ve ta.Zirna, hnathawhna lamah leh a bik takin Ziak mi leh hlaphuah miten AI an tangkaipui hle. Mizo tawng hmang thiam tura AI training pek lamah hma kan la chho tan
Issues:A neitu nihna (authorship) ah kan buai chho. Mipui hmuh theih a thil post kan duh viau lain khawih danglam kan hlau viau bawk.
Narrative Influence:
Hybrid texts –AI nen tangkawpa poems/stories phuah kan uar chho zel . Mizo tawng pawh AI in a hrethiam tan ve ta bawk a, Khawvel ram zau zawkah mizo tawng pawh kan theh lar ve thei ta. AI hmangin thawnthu phuah leh hlaphuah kan uar zel.
Tunhma lamah khan kan thu leh hla hi chhiartu te tana hriat awlsam takthawnthu/ thuziak tluangtlam (Linear Narative) kan uar hle a. A bul, a laihawl leh a tawp (Chronological/time order) indawt thlapa rem thin a ni. AI leh Social media kan hman hnuah hian kan kalphung pawh thil thlen dan indawt a dah a nilovin, avaia chhiar/ngaihthlak hnua uluk taka kan ngaihtuah hnua hriatthiam theih ang chi (Fragmented Narrative:) ah kan thlak nasa hle.Hei hi a chhan ber chu multiple threads, voices leh machine input vang te ani thin.
Mizo society
nunphung mila kan thu leh hla ziak leh phuah dan kalphung (Contemporary)a
danglamna langsar zual te chu:
ü Thuziak danah Mizotawng pangngai kan neihsa
awlsam zawka tawng danga dah kan uar
ü Mizo tawng ziak dan dik kan palzam nasa hle.
ü Tawngkam zahawm kan hmang tlem tial tial.
ü Tawngkam ngeiawm leh huatthla ang chi kan hmang nasa
Mizo
Narrative Literature a danglamna langsar zual te chu:
ü Social media
Srolling vangin Linear tangin Fragmented
ah kan inthlak chho mek.
ü WhatsApp chats,
Facebook comments kan hmang nasa a
digital khawqvelah thu leh hla a pung
ü AI-powered
translation/publication kan uar chho zela kan aw ri pawh a danglam ve zel
ü Thu leh hla
neitu nihna ah zawhna a pung chho nasa hle
ü polls, comments, shared narratives, reply kan uar chho zel a, thuziak chhiartu ringawt ni thin te khan kan ngaihdan kan sawi ve thei tawh a. Interactive Storytelling a pung chho hle.
TLANGKAWMNA
Artificial Intelligence leh Social Media in tunlai mizo literature a tha zawng leh chhe zawngin a nghawng nasa hle. Tin, Mizo twang ziah theih, Tawng danga ziah talh kan ching te hi kan sim a tha. A tam thei ang ber Mizo twanga kan dah chuan AI pawhin a lo hrethiam mai dawn a ni. Mizo twang dah rem nganglo khawvel puma kan intawm ang chi erawh hi chu mizo twang lehlin tum talh a tul lem lo. Kan twang anga kan ngaih mai hi a tawk viau. Keini Mizo bak hi kan tawng humhim tur an awm chuang lo tih hria a, a theih chen chenah Tawngkam mawi leh zahawm kan hman hram hram a tul hle.
Mizo tawng hi khawvel tawng boral thei tur zingah mithiam ten an dah a, hei hi ngaih thah chi ani lo. Artificial Intelligence leh Social Media hi kan tawng ti thamraltu nilovin, tihmasawntu atan kan hman a pawimawh hle. Internet leh Social media a kan tawngkam hi Artificial Intelligence leh Language translator software ten mizo tawng an lo zir ve na a nih avangin kan fimkhur a tul hle. Internet khawvelah kan hnam zah leh humhalh duhna rilrupu chunga Mizo tawng ziak dan dik leh tawngkam mawi kan hman chuan kan tawng boralna lamtluang zawh mek hi Artificial Intelligence leh Social Media hmang hian kan ko kir thei ani tih hre thar theuh ang u.
He Seminar hian Mizo Literature humhalhna leh
thanchhohna ah hmasawna thlen mawlh rawh
se.
KA LAWM E
0 Comments