INFORMATION TECHNOLOGY LEH TUNLAI MIZO THALAI TE
Information Technology, IT ti a kan sawi mai thin hi Computer leh electronics khawvel a networking, hardware, software, Internet leh electronics bungrua hrang hrang siam dan, hman dan leh hmasawnna sawina a ni.IT hian office automation, multimedia leh telecommunications te a huam bawk Information Technology hiana huam zau em avangin sawi vek sen a nil ova, ngaihthlak vek peih pawh a ni lovang. Chuvangin, tun tumah hian Information Technology khawvela keini mizo thalai ten kan hriatlar leh a tak ngei a kan nunpui mek Social networking, Mobile , Cybercrime, IT Education leh E –governance chungchang kan thlur ang.
Awle, Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang nasa tih chu haider rual a ni ta lo. India ram Sorkar pawhin nasa taka hma lain kum 2008 daih tawh ah khan khawvela ‘IT Super Power’ nih a tum hial anih kha. India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni. Chuvangin keini mizo thalai tan pawh Information Technology hi kan nunkawng hruaitu pawimawh em em a lo ni ta.
Indian Talent + Information Technology= India Tomorrow (Gujarat CM)
UNIT 1 : SOCIAL NETWORK LEH THALAITE
SOCIAL NETWORK HI ENGE NI ?
Social network chu Social network websites kaltlanga khawvel hmun hrang hranga mite kan inthlunzawm a, hmun leh hmun a awm ho ang maia thian hrang hrang kan insiam theihna, kan inkawm khawmna, chanchinthar, thu leh hla, Advertisement, document pawimawh, thlalak, video, invitation Card e.tc kan inthawnna te hi a ni.
SOCIAL NETWORK WEBSITE HI ENGE NI ?
Social network website chu Social networking tan bik liau liauva siam websites te hi an ni. Tunah hian facebook hi Social network website lar ber a ni a, Social network dang te chu MySpace, Google, Orkuts, twitter, Linkedin, yahoo e.t.c te an ni. E-Governance hlawhtlin nana Social network websites te hi tangkai zawka hman hi sorkar pawhin ngai pawimawh hle tawh a ni.Social network website hmanna hlawm lian deuh te:
- Thian insiamna leh inkawmkhawmna.
- Thlalak phochhuahna
- Political discussion
- Education & hnazawnna
- Sorkar thil pawimawh buaipuina
SOCIAL NETWORK KAN HMAN THEIHNA LANGSAR ZUAL TE :
1. Sorkar leh mipui thlunzawmtu :
Sorkar leh mipui mai bakah sorkar leh sorkar hna peng hrang hrang thawktu te hnenah inbiak pawh tawnna kawngka zau tak a hawng thei a ni. Inkaihhruina dan fel tak hnuaiah Sorkar hmalakna hrang hrang leh mipuite hriat atana pawimawh ziahna documents hrang hrang awlsam takin mipui ten kan en theih phah dawn bawk a ni.Hlawk zawk leh awlsam zawka sorkarin hna a thawh theih nan social network hian sorkar chu mipui te hnenah a pawt hnai anga, sorkar dawr tura mipui te va kal tawh lovin kan hnenah sorkar a rawn kal tawh zawk dawn a ni.
2. Political Issues
Political party manifesto zirchianna leh mipui hnena puanzarna atan social network hi a tangkai zual zel dawn a ni. Ramchangkangah chuan Social network hmang hian Cyber Arena ( internet kaltlanga inchaltauhna hmun ) an siama, Election campaign na hmun pawimawh takah sorkarin a hmang thin.
3. e-Participation :
e participation hi e governance thil tum pawimawh tak a ni. network tangkaina pawimawh tak zing a mi a ni. A hmuna kal kher lova kan telve theihna tura internet kaltlanga sorkar, NGO leh Sumdawnna lam a meeting leh thupawimawh sawikhawmna a kan telve na hi a ni . Keini pawh hian kan duh phawt chuan kan siam thei a, nakin lawkah chuan sorkar department leh political party ten kaihruaina mumal tak nen Cyber arena hi kan la siam ngei a rinawm.
4.Social Platform & citizen Interconnectivity
Social network hmang hian kan inkawm khawm thei a, thu pawimawh leh ti ti hrang hrang kan sawi ho thei. Mahni awmna hmunah hmun leh hmuna inkawm khawm ang maia platform min siam sak theih avang hian social network hi khua leh tui min thlunzawmtu leh min phuar khawmtu pawimawh tak a ni.
2. e- Education
Social networking hmangin zirlai ten Group an siam thei a, zirlai leh zirtirtu te nen zirlai subject hrang hrang an sawi ho thei a ni.Tin, zirtirtu tello pawhin zirlai ten Assignment, Homework leh zirlai kaihhnawih pawimawh hrang hrang an sawi khawm thei bawk.
5. Information delivery Outlets
Sorkar in leh mipui kan indawr tawn theihna atan leh Mipui te hriat tur atana sorkar in a duh social network hmangin kan pho chhuak thei.Social network hmang hian pawl hrang hrang Kohhran, YMA, political party, Zirlai, sorkar hnathawk, sumdawng etc tan hian group awmze nei tak kan siam thei. Pawl hmalakna, committee kohna, agenda, finance report leh meeting minute hrang hrang kan tarlang thei. Sorkar leh Pawl hmalak mekna leh hmachhawp te uar takin kan tarlang thei bawk.
6. e-Advertisement
Sorkar leh mimal sumdawngtu ten Advertisement phochhuah na atan social network hi an tangkai hle mai bawk.
7. E Clinic:
Social network kaltlang hian a hmun khera kal ngai lovin doctor kan rawn thei a, doctor rawn hun, leh rawn hun rei zawng mumal tak bithliahin awlsam zawk leh sum seng tlem zawkin damdawi kan kai thei a ni. Kan natna engkim kichang takin kan sawi thei a, doctor ten an hunawlah uluk takin a lo zir chiang thei bawk ang.
SOCIAL NETWORK CHUNGCHANGA SORKAR LEH MIPUI TE MAWHPHURHNA
1. Social media policy tha tak sorkar in a duangchhuak tur a ni ( E- Readiness) :Democracy kan nih miau avangin social media kaltlanga sorkar a kan lungawilohna te, sorkar hmalakna kawng hrang hranga kan duhkhawp lohna te mipui ten kan sawi thei a, heivang hian mipui te huapzo ni thei turin sorkar tha chuan mipui te tan Social media policy uluk takin a duang anga, uluk takin mipui te mamawh phuhruk turin ruahmanna te hi a ennawn fo tur a ni. Tin, keini a hamngtu te pawhin awmze nei takin, inbuatsaihna fel tak kan nei tur a ni.
2.Sorkar leh khua leh tui ten kan rilru leh nundan kalphung kan herrem tur a ni
(Change Mangement ) : e -governance hnuaiah chuan keini mipui te hi cyber citizen kan ni a, khua leh tui tha ni zel turin social network kan hmang tangkai tur a ni. Heivang hian kan nunphung leh hnathawh kalphung IT lama herrem thei tura tan lak hi keini democracy mipui te hian kan mawhphurhnaah kan nei tur a ni.Tin, Sorkar hian ruahmanna mumal leh fel tak nen social media policies a duan a tul a, Social network kaltlanga sorkar kan dawr leh ngaihdan kan sawi reng rengin fimkhur tak leh thuhnu dawn takin thil kan ti tur a ni.
3.A tha leh tangkai zawnga social network kan hmang tur a ni : Social network hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin a fawnga vawna tangkai taka kan hman loh chuan mualphona tlangah min khengbetin zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tih i hre reng ang u. Keini thalai te hian IT hmanrua changkang tak tak pawh hmang ila kan zahawmna leh himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan hmasawn lam aiin tlakchhiatna lam kan pan thei a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei bawk.Hawh u,mizo thalai te hian kan phak tawk ang zelin Social network hi tun aia tangkai leh hlawk zawk hian i hmang hram hramg ang u. Hetianga kan nunphung kan in her rem phawt chuan sorkar leh mipui, sorkar leh sorkar, sorkar leh sumdawngtu te, sorkar leh chanchinbu mi, chanchinbu mi leh mipui te tan social network hi a tangkai zual zel ngei ang le.
UNIT 2 : MOBILE PHONE CHUNGCHANG
Khawvela mobile phone hmasaber chu Motorola company siam DynaTAc mobile phones a ni a, Motorola DynaTAc mobile phones hi pound 2 zeta rit, Brick tia zet maia lian ani a, a battery charge full nan hian darkar 10 zet a ngai a, hei hian minute 30 chauh a daih leh nghal. a siamchhuak tu chu Martin Cooper-a aa ni. Amah hi Motorola company tana research ti lai mek a ni. Khawvela Mobile phone hmanga inbiakna hmasa ber Kum 1973 April 3 kha a ni. Hemi ni hian Martin Cooper-a chuan ama siam chhuah, khawvela mobile phone hmasaber, DynaTAc mobile phones hmangin Bell laboratory a phone a , a thusawi chu "I'm ringing you just to see if my call sounds good at your end."( Nangmahni lamah khan ka tawng ri hi a fiah that leh that loh hriat nan ka rawn call che u a nia ) tih mai a ni.
Khawvela SMS hmasa ber chu “ Merry Christmas “ tih thu hi a ni. Khawvela SMS hmasa ber thawhtu hi kum 22 a upa, Software programmer ni bawk Neil Papworth-a a ni. “ Merry Christmas “ tih thu hi computer atangin a thianpa Richard Jarvis-a Vodafone ah december 3, 1992 khan a thawn a ni.Mobile phone atanga mobile phone danga SMS hmasa ber chu kum 1993 khan Finland ram ah thawn chhuah a ni bawk.
Mobile phone hmanga thla latu hmasa ber chu Philippe Kahn-a a ni. kum 1997 khan a fanu piang hlim thla damdawiinah a la a, hei hi mobile hmanga thlalak hmasa ber a ni. Tin, Kahn-a hi Khawvela camera phone siamtu hmasa ber a ni . Tin, Khawvela Mobile phone camera nei hmasa ber mipui ten kan lei theih turin Kum 2000 November thla khan Sharp Company chuan Japan ramah an siamchhuak a. He mobile hi Sharp J-SH04 tiin an vuah a, he phone camera hian 110,000 pixels resolution a nei .
Khawvel hmun hrang hranga Mobile neitu ten kan mobile phone kan hmanna common ber chu Phone call emaw SMS thawn emaw ni lovin, Dar engzat nge tih hriatna a ni e an tih tlat chu maw le !
Tin, Khawvela tooth brush an hralh chhuah aiin Mobile an hralhchhuah hi zu tam daih zawk a. mi thiam te chuan khawvel mipui te hian tooth brush aiin mobile an ngai pawimawh zawk niin an sawi bawk. Khawvelah hian 6.8 billion mipui kan awm a, 4200 million chauhvin tooth brush kan neih laiin 5.1 billion ten mobile kan nei thung. Tooth brush nei aiin mobile nei kan tam zawk anih chu.
Mobile phone hian electromagnetic waves a pe chhuak reng , heng wave hian feet 20 a hla thleng a khawihbuai thei. Kan thluak hian kan beng dinglam a hnaih zawk avangin Mobile kan hman reng rengin kan beng veilamah kan hmang tur a ni tiin mithiam ten an sawi
Tunah hian khawvela Industry thang chak ber chu mobile phone industry hi a ni. Tin, Nokia 1100 hi khawvela Mobile phone model hralh hnem ber a ni. Nokia 1100 hi Finland atanga siamchhuah a nia, 250 Million aia tam daih an hralh chhuak a, electrical gadget top–selling awm tawh zawng zawngah hralh hnem ber ala ni.
Tunlaia kan hman lai mek Mobile phone changkang tak tak Smart Phone kan tih mai ho hi kan hre theuh awm e. Khawvela Smart phone hmasa ber siamtu chu BellSouth Cellular company a ni. kum 1993 khan Florida Wireless World Conference ah tlangzarh a ni. A hming ah Simon tiin an vuah a, a design tu hi IBM ( International bussiness Machine ) ani.
MOBILE PHONE LAMA MIZORAM DINHMUN
Kum 2011 February thla daih tawh khan Mizoram ah Mobile Phone hmangtu 508,439 an chuang tawh a chhut a ni. Kum 2011 Statistic Abstract in a tarlan dan chuan Mizorama Mobile pe chhuaktu te zingah Airtel chu Subscriber ngah ber niin 197,310. an nei. Reliance in dawt in 134,836 ; BSNL 90,293 ; Aircel-86,000 an za vai a belh khawm hian Mobile Phone Subscriber zat chu 508,439 ani. ni.
Mizoramah kum 2012 March thla thleng khan mobile phone connection 7,01,959 a awm niin tun tum Assembly House-a pharh tak ‘Mizoram Economic Survey 2012-2013’ chuan a tarlang a. Mizoram mipui zawng zawng 10,91,014 atanga chhut -in 64.34% in mobile phone an nei tihna niin, mi pathum awmkhawm zingah pahnihin mobile phone nei zel ang an ni. Mizoramah Mobile Tower 514 a awm a ni
Tunah hian August, 2013 a thleng leh tawh a, tuna a thanna rate anga thang tura chhut hian mobile phone nei 8,51,664 awm tura ngaih theih a ni a, hemi ang hian Mizoram mipui 78.06% ten mobile phone an nei tawh tura ngaih a ni.Heng connection neitu zingah hian hmang tawh lo an awm thei a, chuvangin thla khatah bill atan a tlem thei ang bera chhutin Rs. 200 theuh pawh chawi ila, mobile phone bill atana thla khata Mizoram sum hman chu 14,03,91,800 (vaibelchhe 14.03) zet a tling tihna a ni.
Heng tehcnology hmang hian mi tam takin research beiin, thiamna sang zawk leh ropui zawk an khum mek a. Hetih rual hian mi thenkhat erawh chuan mahni leh midang intihmualphona atan te, thu dik lo leh maksak vawrhdarh nan te, mi nupa leh chhungkaw tihbuai nan te, mia harsatna siam nan te an hmang ve mek. Tumah inkhap sen a ni lo va, Chuvangin technology thar kan hman dan hi uluk lehzuala kan chik a, kan fimkhur a ngai hle a ni tih hi mimal tinten kan hriat a pawimawh a ni.
UNIT 3 : CYBER CRIME LEH THALAI TE
Cyber Crime awmzia chu Information technology khawvela hmanraw hrang hrang Computer, Mobile leh network kaihhnawih hmanraw hrang hrang hmanga thil sual tihna zawng zawng hi a ni.Tin, Mobile , Television leh Internet kaltlanga thilsual tih ang chi zawng zawng a huam bawk.
Awle, kum 2013 kum tawp lam Pathian zarah kan chuangchhuak ve leh ta hlawl mai. Mizo thalai lehkha thiam chin ten Information technology kan hmang thiam tan dawn chauh emaw kan tihlaiin chanchinbu leh media hrang hrangah Cyber crime chungchang kan hmu in kan chhiar zing ta malh malh hle mai. Mizoram police ten theih tawp chhuahin Cyber khawvelah hnuchhui hna an thawk mek bawk tih te hial kan hre leh zel bawk a, Tunlai Cyber khawvelah hian mi tupawh a tuartu kan nih theih tawh avangin kan fimkhur tlan a tul tak zet zet a ni.
CYBER CRIME LAKA FIMKHUR A NGAIHNA LANGSAR TE
Computer hmang thinte tan:
- computer hi ‘password’ hmangin i venghim ngei ngei tur a ni a, midangin an duh hun apiangin an hawng thei tur a ni lo. I private data an lo ru chhuak palh thei . Computer-a file i delete tawh hi a thiam tan chuan ‘recover’ leh theih a ni tih hriat tur a ni
- Public computer (cyber café etc) ah private data leh midang hriat atana i duhloh ang chi reng reng chu dah loh tur a ni .
- Antivirus tha tak hmang la, update reng thin ang che .Pen drive i hman reng rengin i computer-ah virus a luh loh nan fimkhur ang che
- Virus executable file hi folder icon angin an awm ve thin a, folder emaw tia hawn dawn chiah hian virus kha a lo run thin a ni2 (e.g., new folder.exe)
- computer-ah nangma personal codes (passwords etc) i dah tur a nilo, i thinlungah i vawng reng tur a ni
Mobile phone hmangtute tan:
- I mobile phone kha zahmawh rawngkai thlalak nan hmang suh ang che, i tum loh deuhin i mualpho thei a nia, ser reh thei tawhlo i nei mai ang . I ngaihzawngin thla lakpuia a sawm che chuan midangte hmuh atana i duh loh chuan laktir suh ang che, nakinah nangmah ‘blackmail’ nan a la hmang mai ang
- I mobile connection kha nangma hmingin i register tur a ni. Nangma hminga register a nih loh chuan man theih i ni
- I photo ID etc kha mobile connection siamtir nan midang hmantir suh ang che.
- I hminga mobile connection siam a nih a, kha mobile kha thilsual (Midang vau leh rikrap etc) tih nan hman a nih chuan man theih i ni ang
- I mobile phone-ah khan ‘pirated’ hla/ videos reng reng dah suh ang che Zahmawh lam thil video dah nan hmang suh ang che.I phone a chhiatin authorised dealer ah chauh siamtir tur a ni. A part thalai an ruksak theih che bakah i thil delete tawhte thlengin a haihchhuah theih tih i hre tur a ni
Internet hmang thinte tan:
- Website i hriat ngailoh atanga i lak software hmang mai mai suh, virus a awm tel thin. A bikin ‘porn site’ leh ‘software cracking site’ velah hian virus a tam.
- Website i hriat ngailoh-ah in ‘register’ mai mai suh. I email kha mi tute emawin thil rawn thawn nan che an hmang let thei a nia
- e-mail i hriatchian loh hawng mai mai suh, i hawn veleh i computer a khawih pawi palh thei Chatting i ti emaw, social networking-ah emaw nangma nihna diktak pho lang ngai suh ang che I
- personal codes: Bank account number/ password etc e-mail/ SMS/ chatting emaw hmangin thawn ngai suh ang che. e-mail hi hacker tamtakin an lo chhiar ve reng thin tih hriat tur a ni
- Public computer i hman chuan i hman zawhah i browsing history/ cookies zawng zawng i paih vek tur a ni.I password phei chu ‘save’ miah loh tur a ni
Social Networking hmang thinte tan:
1. Nangma chanchin kimchang reng reng social networking site-ah dah suh ang che. Mi i la hriatchian lohte hnenah i chanchin hrilh vak suh la, biak dan chin tawk hria ang che I thlalak reng reng, midang hmuh atana i duhloh chu dah reng reng suh. Nakinah kawppui dang i la nei thei a ni tih hria la, fimkhur thiam ang che
2. I mi hriatchiante chauh lo chu ‘Friends’ angin pawm lo ang che . I thiante chanchin kimchang pawh dah loh a tha, hlauhawmah an awm ve thei .
3. I thil thawn reng reng hi midang kutah a awm tawh tih hria la, i duh thu ngeiin i paih thei tawh kherlo.
4. I paih emaw i tih lai khan a site neituten an kawl tha reng thin a nia. Social Networking atang hian inbiak tlangnel a awl hle a, a tak taka inhmuh kher tum a thalo. Inhmuh kher i tum a nih pawhin hmun ualau chauh i thlang dawn nia.
5. I lan that berna thlalak i dah thin a, midangin an rawn fak che hian lawmna vak tur a awm lo. An rawn fak che khan nangmahah nuam tihna a awm a, khami khan i duh loh thlengin a hruai ang che .
Tunah hian Cyber Criminal Detector Hardware leh Software te tam tak siam mahse, Cyber Crime turu tak taka inhnamhnawih te hi Computer expert tak tak te leh mihausa turu tak tak an nih hlawm avangin Cyber Software Engineer te sum leh pai tam tham takin an tlawn lungawia, a lo danna Cyber Software blocker an siam ve leh zel avangin hnuchhui theih hauh loh engemawzat an awm ve bawk. Computer hmasawnna a than chak em avangin Virus leh Cyber Crime pawh nitin mai hian phung velh ang maiin apung a ni ber mai. Virus leh Anti virus nitin zantin an inbuan zak zak ang mai hian Cyber khawvelah pawh hnuchhuitu leh an hnuchhui te an inbiruksiak nitin mai zawng anih hi. Software Engineer te Sum leh paia vur hnem thei zawk zawk an chak a ni ber mai.
Keini Mizoram ah meuh pawh kan police te lutihaitu leh mut mawh hnarmawh a lo ni chho ta reng mai. Hmasawnna lam aiin sualna lam hawi hian khawi hmunah pawh sulhnu a ngahin ngaihven a hlawh nasa zel zawng anih hi. Mizorama Mobile operator te, Digital Television Operator te leh IT lama sumdawngtu leh kan sorkar department te thleng hian cyber crime thubuai kan nei thei a, heivang hian cyber crime lamah kan fihlim em tih kan in enchian a tul ta hle mai. A bik takin kan thalai te hian mobile phone leh social network kaltlanga cyber crime lama inhnamhnawih lo tur leh a tuartu kan nih lohna turin thalaiten fimkhur takin Cyber laichhuat i chhir ang u.
UNIT 4 : COMPUTER EDUCATION LEH MIZO THALAITE
Tunlaiin khawvel ram hrang hrang te’n an ram tih hmasawn zelna atan Information Technology hi hmanrua atan an hmang deuh ber thin a. Chuvangin Information Technology hi hmanraw ropui ber khawvelah a lo ni ta a ni. Chuvangin India mi tawh phawt chu Computer thiam turah khawvel mite’n min lo ngai ta hial a ni.
Hetiang ang taka India ram Computer lama a hmingthat lai hian keini Mizo thalai te hi helam pang thiamna ah hian kan la hnufual em em thung si. Mizo thalaite Computer Education lama hma kan sawn theihna tur atana India sorkar laipui chuan ni 21st February 2000 daih tawh khan Shillong a North-Eastern States Chief Minister kalkhawmte hnenah Community Information Centre (CIC) din a nih tur thu a lo puang chhuak ta a ni. Hemi tihlawhtling tur hian Ministry of IT chuan ruahmanna fel tak siamin keini Mizoram State ah pawh R.D. Block 22 leh District 5 ah he CIC hi min lo din sak ta a nih kha kan la hrereng awm e.
Hetih lai hian keini mizo thalai te hian Computer Education lamah tun aia nasa leh thahnem ngaia tan kan lak a tul hle mai. Computer Education hian mitin min huap zo va, kan education qualification te, keimahni personality te, kan nitin eizawnna leh khawsakna ang zelin Computer education lamah kan inhnimphum thei vek a ni. Computer education hrim hrim hi kan phak loh tur leh midang tana dah ringawt duhna rilru paihthla in kan phak tawk ang zelin kan hmang tangkai zawk tur a ni.
Mizo thalai te zingah Computer education lama kal za nufa zet kan nei ve ta hi a lawmawm tak zet mai. Keini mizo te hian BCA, MCA , DOEACC O & A Level bakah private hrang hranga computer education hi kan hriat lar leh kan zir ber a ni. Hetih lai hian Computer education peng hrang hrang kan ban phak maia kan zir tur Non Formal Courses lamah hian Full time a Computer zir thei lo leh subject dang daih zir mek te pawh hian kan nitin hnathawhna a kan tangkaipui theih tur tala tan kan lak a tul hle mai.
Mizo Thalai te tan sorkar hna hrang hrang a rawn zuar thin mahse, Information Technlogy thiamna tello chuan thalai ten hna kan hmuh thei tawh si lo a ni ber mai si a, heivang hian kan phak tawk ang zela kan lo inpuahchah lawk a tul hle awm e. Vanneih thlak takin India sorkar laipui chuan thalai nawlpui te tana hnazawna atana hman tlak tur leh hnathawk mek te tan pawha kan tangkai pui tur , College Zirlai tan pawha zirna tibuai chuang lo leh mahni inlam hna thawh tibuai chuang lo va sum tam tak sen ngailova mahni inlum atanga awlsam taka kan zir theih tur Computer Education hrang hrang a buatsaih mek zel a. Keini Mizo te hian Entertainment atan mai nilo, eizawnna tlak Certificate neih ngei hi kan mawhphurhna lian tak a ni tih i hre thar zel ang u.
Democracy ramah chuan Demand a san poh leh supply a tam thin. Mizo thalai Sports lamah demand a sang a, Sports lamah sorkar hmalakna leh hlawhtlinna hmuh tur a tam em em. Mizoram sorkar Budget a IT pawisa a tlem zia te han ngaihtuah phei chuan a lungawithlak loh hle mai. Eng dang vang nilovin keini thalai te hian IT lam hawi Budget nei turin demand kan nei tam lo a, heivang hian sorkar pawhin a ngaihthah a ni ngei ang. Computer Education hlawhtlinna chu keini mizo thalai te ah hian a innghat nsa hle a ni tih i hre theuh ang u.
UNIT 6 : E-GOVERNANCE
E-GOVERNANCE HI ENGE NI ?
E-governance awmzia chu Information Technology hmanraw hrang hrang Mobile, computer, internet e.t.c te hmanga sorkar inrelbawl dan tha ( Good Governance) hi a ni. E_Governance hnukpui ber leh thil tum ber chu Sawrkar leh Sawrkar (G2G), Sawrkar leh sumdawng (G2B) , Sawrkar leh mipui (G2C) inlaichhina leh inkungkaina tha hi a ni. E-governance chuan atam thei ang ber leh awlsam thei ang berin Mipui, Sorkar hnathawk leh Sumdawngtu te chak zawk, awlsam leh langtlang takin kan indawr thei dawn a ni. Hemi tihlawhtling tur hian sorkar leh mipui ten kan kalphung kan her rem hi a pawimawh hle a ni.
E-GOVERNANCE HI ENGTIA LO PIANG NGE ?
“Sawrkar rintlak zawk alo pian nante, langtlang sawrkar din nan te, mipui in sawrkar kalphung an hriat chian nan te sawrkarin E-Governance programme a kal pui dawna, sorkar hnathawhna kawng tinreng tih chakna a ni dawn a ni”, tia Prime Minister zahawm tak Pu Atal Bihari Vaspayee an kum 2002 August ni 15 (India Independence day) a a thusawi bawh zuiin Deputy Prime Minister kaihruaina hnuaiah Planning commission chuan kum 2003 March ni 31 daih tawh khan E-Governance Committee a lo din daih tawh a ni.
NATIONAL E-GOVERNANCE PLAN (NEGP) HI ENGE NI ?
E- Governance chungchangah hian India sorkar laipui hian thahnemngai tak leh chak takin hmalakna a kalpui mup mup reng a, India ram state hrang hrangah Project hrang hrang a duang a, Heng project te hi National e-Governance Plan (NeGP) tiin an vuah a. A tum ber chu sawrkar hnathawh dan kalphung chipchiar electronic media hmanga mipui ten awlsam taka an hriat zung zung theihna leh mipui mamawh awlsam zawka electronic media hmanga kan lak zung zung theih nan a ni .
NeGP hnuaiah hian sorkar laipui project kalpui lai mek, Mission mode Project ( MMP) ti a an vuah hi 22 chuang lai mai a awm a ni. Heng project te hi mizoram sorkarin a duh ang ang a zu dil mai a rem lo va, , a indawt dan leh remchan dan ang a thawh chhoh zel tura ruahman a ni,. MMP hnuaia Project te reng reng hi hlawm lian tak chi thum Central Mission Mode Project , State Mission Mode Project leh Integated Mission Mode Project ah te thenhran a ni leh bawk.
1.Central Mission Mode Project (CMMP): Central Mission Mode Project hnuaiah Project 10 a awma, hengte hi:
- Income Tax.
- Immigration, visa and foreigners Registration & Tracking.
- MCA21(Ministry of Company Affairs).
- Insurance.
- MNIC/NCD(National Citizens Database) UID
- Central Excise & Customs.
- Pensions.
- e-Office.
- Banking.
- Passport.
2.State Mission Mode Project (SMMP): Hei hi State-in a kalpui ve tur te an ni thung a, State Mission Mode Project hnuai ah Project 10 a awma, hengte hi:
- Land Records.
- Road Transport.
- Treasuries.
- Agriculture.
- Municipalities.
- Gram Panchayats.
- Commercial Taxes.
- Police.
- Employment Exchange.
- E-District
3.Integrated Mission Mode Project (IMMP) : Hei hi state hrang hrang te mawhphurhna ah a awm bawka ni. Integrated Mission Mode Project hnuaiah hengte hi a awm ani:
- CSC.(Common Service Centre)
- E-Courts.
- Electronic Data interchange /e-Trade(EDI).
- India Portal.
- National Service Delivery Gateway.
- E-Biz.
- E-Procurement.
E GOVERNANCE INNGHAHNA KE PATHUM TE:
E governance projects hrang hrang te hlawhtling taka tihpuitlin anih theih nan pa leh fapa leh thlarau thianghlim tluk zeta pawimawh, tum thuhmun nei, leh thenhran theih loh thil pawimawh tak tak pathum kan neih ngai a awm a, chung te chu tlem han tarlang leh ila a tha awm e.
1. SWAN (State Wide Area Network) :SWAN awmzia chu State huapzo thei tur khawpa Computer network lian tak a ni. mizoram chhung zawng zawng computer network hmanga thlun zawm thei tur computer network lianpui a ni ti ila kan hre thiam mai awm e. SWAN hi E- Governance project hrang hrang innghahna hnukpui ber a ni ti ila a sual tam awm love.
2. SDC (State Data Center) : _Governance hlawhtling taka kalpui a nih theih nan NeGP hnuaiah SDC hi ngaihpawmawh ber zinga mi a ni. State Data Center ah hian Sawrkar Office Application pawimawh zawng zawng ration card te, birth certificate te , electric bill pekna e.t.c sawkar tana data leh document dahthatna hmunpui tur a ni. chhunkhawm a ni. Hei hi SWAN nen connect a ni ang a, thingtlang leh hmun hla zawk atangin CSC (Citizen service Center) kaltlangin an lo mahni in atang pawhin awlsam takin Sorkar Office kan dawr thei tawh dawn a ni
3.CSC (Common Services Center) : CSC hi E- Governance project hrang hrang core project front end ber tur a ni. A awmzia chu CSC hi mipui, sumdawng leh sorkar kan indawr tawnna hmanrua ber tur a ni. Tin, he schemes hi PPP (Public-Private –Partnership) hmanga tihtum a ni bawk a, a thawk turin Central lam pawhin IL&FS te a ruatfel tawh a ni.
TLANGKAWMNA :
Hetihlai hian Computer leh IT hmanrua te hian kan sorkar, pawl leh mimal sahimna leh Zahawmna a nghawng nasat em avangin “Security & privacy “ venhim hi Keini ringtu ten sawm zinga pakhat Pathian tana pek kan ngaih pawimawh tluk zeta pawimawh a ni tih kan hriat nawn fo a va tul em ! IT bungrua te hi khandaih hriam tawn ang maia thilti thei anih avangin afawnga vawna tangkai taka hman a nih loh chuan, mualphona tlanga min khengbet tu, zahna kawr ruam thuk takah min vawrh thla thei tu anih bawk si avang hian ! IT hmanrua changkang tak tak pawh hmang ila kan zahawmna leh himna tichhe hial khawpa kan leklam chuan hmasawn lam aiin hnungtawlh lam kan pan a, mite ngaihsan aiin ngaihnep kan ni thei tih hi i hrereng ang u khai.
Engle khawle, Information technology hmasawnna rah chhuah hrang hrang te hi a pawng ataka control theih a nih ngai dawn bawk si loh avangin keimahni lam hian dinhmun leh sukthlek nghet nei ila, awmzew nei lova luang thli chhem nghin ang mai mai lo deuha kan hman a tul ta ber a nih awm hi maw. Pathianin Information technology hmanga remchanna min pek te hi engtianga hman tangkai tur nge tih te, kan hmang dik em tihte hi zawhna inchhansak theih a ni lo. Keini thalai te hi Pathianin Information technology khawvelah min hlang kai ta a, A tha zawng a kan hman leh a chhe zawnga kan hman erawh chu keimahniah a innghat tlat a.
Awle, Pathianin hmasawnna rahbi thar duhawm tak min pek hi a tha zawnga hmang theuh turin vawiin atang hian inbuatsaih ila, Hawh u, keini thalai te hian IT bungrua te hi Fashion atan mai nilo, kan ramin roelna tha ( good governance ) a neih theih nan te, zirna lama hma kan sawn nan te, eizawnna tha neih nan te kan nunah seng lut ang u khai.
Ka lawm e
Sawi ho tur te :
- Tun aia tangkai leh him zawkin engtin nge Social network tangkai taka kan hman theih ang?
- Kan rama Sorkar inrelbawl tha ( good Governance) kan neih theih nan Information technology hmanga thalai te mawhphurhna
- Cyber security lama mizo thalaite hmalakna tur leh cyber crime laka kan fihlim dan tur
- IT khawvela thalaiten social network leh mobile lama tullo a sum kan khawhral tihtlem dan kawng .
- IT Education lama thalaite hmasawn ze dan tur kawng.
1 Comments